Ryciny

O kolekcji rycin z okresu Powstania Styczniowego 1863-1864

 

Historia mojej Kolekcji rycin dokumentującej Powstanie Styczniowe nie sięga dawnych czasów.
Nie odziedziczyłem jej po przodkach, nie została również przeze mnie odnaleziona na strychu, czy w piwnicy rodzinnego domu. Nie wiąże się z nią żadna, pełna tajemnic opowieść. Kolekcję tę tworzę od kilkunastu lat sam.

 

Starymi rycinami interesowałem się od dawna. Z racji mojego zawodu – jestem śpiewakiem operowym i menedżerem kultury – początkowo zajmowały mnie głównie dzieła związane z muzyką, szczególnie te przedstawiające sceny z dawnych inscenizacji operowych. Podczas wyjazdów do Japonii, które odbyłem z Warszawską Operą Kameralną, udało mi się stworzyć całkiem pokaźną kolekcję japońskich drzeworytów – ukiyo-e.

 

Z czasem coraz większe moje zainteresowanie wzbudzały ryciny poświęcone Warszawie, Polsce, a zwłaszcza naszej ojczystej historii. Na pewno nie bez znaczenia dla moich zainteresowań było wychowanie i wartości, które wyniosłem z domu rodzinnego; istotna okazała się też praca w Filharmonii im. Romualda Traugutta, w której przygotowałem wiele koncertów poświęconych polskim zrywom niepodległościowym. Na program jednego z takich wieczorów składały się pieśni Powstania Styczniowego, uzupełnione tekstami Patrona Filharmonii – ostatniego Dyktatora Powstania – Romualda Traugutta.

 

Wśród pierwszych zakupionych przeze mnie dzieł poświęconych wydarzeniom bezpośrednio związanym z Powstaniem Styczniowym była reprodukcja obrazu Wojciecha Kossaka Szarża Czerkiesów na Krakowskim Przedmieściu. Później natrafiłem na drzeworyty przedstawiające sceny z powstania drukowane we francuskich tygodnikach z tamtego czasu, głównie Le Monde Illustré i L’Illustration. Journal Universel. Te pierwsze nabytki wyznaczyły profil mojej Kolekcji, której poświęcałem coraz więcej uwagi. Przeszukiwałem portale aukcyjne, zarówno polskie jak i zagraniczne. Gdziekolwiek bym się nie znalazł, udawałem się do antykwariatu. To właśnie poprzez aukcje internetowe poznałem Brunona – antykwariusza z Bordeaux, który posiadał oprawione roczniki Le Monde Illustré – cały rok 1863 i pierwszą połowę roku 1864. Kiedy kilka miesięcy później z zespołem Warszawskiej Opery Kameralnej byłem niedaleko Bordeaux, skorzystałem z okazji – spotkałem się z Brunonem i kupiłem od niego te roczniki.

 

Mój nowy znajomy został moim „przedstawicielem na Francję”. Wyszukiwał dla mnie na tamtejszym rynku antykwarycznym brakujących w mojej kolekcji czasopism i roczników z okresu Powstania. W ten sposób kupiłem roczniki 1863 i 1864 L’Illustration. Journal Universel, zawierające piękne drzeworyty poświęcone Powstaniu Styczniowemu – egzemplarze, które licytowałem wcześniej na polskiej aukcji internetowej, ale zostałem wysoko przebity przez jeden z warszawskich antykwariatów.

Kilkanaście lat temu postanowiłem podjąć starania, aby na 150. rocznicę Powstania Styczniowego przygotować wystawę oryginalnych rycin poświęconych tamtym wydarzeniom. Dlatego oprócz roczników gazet, zacząłem zbierać również drzeworyty i litografie, które już ktoś wcześniej wyciął z oryginalnej XIX-wiecznej gazety czy rocznika lub które istniały jako samodzielne odbitki.

 

Już nie tylko Brunon z Bordeaux pomagał mi w poszukiwaniach – włączyli się w nie kolekcjonerzy i antykwariusze z Polski i zagranicy (m.in.: z Francji, Niemiec, Grecji, Wielkiej Brytanii, USA), którzy sprzedali mi wiele rycin do Kolekcji.

Czasem pomagał mi łut szczęścia – zbieg okoliczności, który pozwalał pozyskiwać szczególnie ciekawe eksponaty. Będąc w Rzymie z okazji beatyfikacji Jana Pawła II (2011), jeden dzień poświęciłem na odwiedzenie kilku antykwariatów. Szukałem oczywiście włoskich gazet z okresu Powstania – lub innych grafik z nim związanych (a miałem już w swojej kolekcji kilka pochodzących z włoskich gazet drzeworytów). Trochę przypadkiem trafiłem do miejsca, które nie było antykwariatem, a raczej lamusem z przeróżnymi starociami – obrazami, meblami, porcelaną i…rocznikami gazet właśnie! „Sklep” ten otwarto dla mnie specjalnie, po moim telefonie do właściciela. Ten poinformował mnie, że włoskich XIX-wiecznych gazet raczej nie posiada, ale powinien mieć z tego okresu roczniki… The Illustrated London News. Po prawie godzinie poszukiwań położył przede mną oprawiony, nieco zniszczony tom zawierający… Illustrerad Tidning z 1863 i 1864 r. – szwedzki tygodnik ilustrowany. Dwa lata wcześniej szukałem szwedzkich tygodników ilustrowanych z tamtego okresu, będąc na wakacjach w Szwecji – bez rezultatu.

 

Innym razem, na jednej z zagranicznych aukcji, znalazłem kilkanaście rysunków satyrycznych pochodzących z francuskiego pisma Le Charivari. Każdy z nich stanowił odrębną aukcję i niestety udało mi się kupić tylko ich część. Zacząłem jednak zgłębiać temat rysunków satyrycznych poświęconych Powstaniu Styczniowemu, często ukazujących stosunek państw europejskich do wydarzeń w Polsce i tzw. „sprawy polskiej” – te bardzo wymowne ilustracje w dowcipny sposób przedstawiały państwa europejskie toczące wojnę na dyplomatyczne noty i z wielką bezradnością przyglądające się wykrwawianiu Polski w nierównej walce z carską Rosją. Nota bene jakże podobna to sytuacji do tej, którą dziś obserwujemy w sprawie Ukrainy.

 

Z czasem stałem się szczęśliwym posiadaczem całych gazet – m.in. zawierających te ilustracje, których początkowo nie zdołałem wylicytować. Za szczególnie cenny eksponat w mojej Kolekcji uważam piękny zeszyt – zbiór satyrycznych miniatur poświęconych sytuacji w Polsce En Pologne par CHAM stworzony przez znakomitego satyryka tamtego okresu o pseudonimie Cham (właśc. Amédée Charles Henri de Noé). Tak powstała satyryczna część kolekcji, licząca dziś ponad 120 grafik, do której trafiło później kilka kolejnych rysunków pochodzących z angielskiego pisma satyrycznego Punch, or the London Charivari oraz paryskiego Le Charivari, a także piękne alegoryczne przedstawienie Polski (młodej dziewczyny), walczącej z Rosją (wielkim i groźnym białym niedźwiedziem) pochodzące z włoskiej gazety Lo Spirito Folletto.

 

Rok po roku moja kolekcja powiększała się o kolejne roczniki tygodników ilustrowanych, z rycinami przedstawiającymi sceny i postacie z Powstania Styczniowego, a także o luźne odbitki pochodzące z takich czasopism, jak L’Univers Illustré, Le Journal Illustré, L’Ouvrier, The Illustrated London News, Illustrated Times, Über Land und Meer. Allgemeine Illustrirte Zeitung, Illustrirte Zeitung, Waldheim’s Illustrirte Zeitung, New York Illustrated News. Wzbogacają ją także książki, z których najcenniejszą jest pierwsze wydanie (z 1913 roku – na 50. lecie Powstania) dzieła J. Grabca (właść. Józefa Dąbrowskiego) Rok 1863 z pięknymi barwnymi i przejmującymi reprodukcjami obrazów Jana Sobeckiego. Do kolekcji dołączyłem również pocztówki wydane przez Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, przedstawiające Romualda Traugutta i Sąd Murawiewa według rysunku Michała Elwiro Andriollego oraz akwafortę według rysunku Walerego Eljasza-Radzikowskiego Obóz powstańczy w lesie, a także mapę Polski z zaznaczeniem granic wszystkich trzech rozbiorów, opublikowaną w The Illustrated London News, która rozpoczyna wystawę, oraz duży drzeworyt, Pożar pałacu Zamoyskich w Warszawie (19 września 1863), który do tej pory miałem tylko w roczniku. W ten sposób drzeworyt ten mógł zawisnąć na wystawie. Przedstawia on chwilę opisywaną przez Cypriana Kamila Norwida w Fortepianie Szopena, gdy „Ideał sięgnął bruku”.

W taki oto sposób powstała kolekcja obejmująca obecnie ponad 650 prac. Dzięki staraniom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego została ona zdigitalizowana i opracowana przez specjalistki z Muzeum Narodowego w Warszawie – Panie: Annę Grochalę, Ewę Milicer i Kamilę Pijanowską, a album dokumentujący ten zbiór został wydany przez Departament Dziedzictwa Kulturowego MKiDN we wrześniu 2014 roku. Narodowe Centrum Kultury wydało natomiast bibliofilską tekę zawierającą reprodukcje 20 rycin z mojej Kolekcji.

 

Grafiki wchodzące w skład Kolekcji są wykonane w różnych technikach, głównie to drzeworyty sztorcowe i litografie. Pochodzą przede wszystkim z gazet zagranicznych. Ich autorami byli niejednokrotnie uznani twórcy jak wspomniani wcześniej CHAM, Elwiro Andriolli, Walery Eljasz-Radzikowski czy Gustav Doré, Juliusz Kossak i Artur Grottger. W mojej Kolekcji znajduje się wiele drzeworytów, które z tego samego klocka drzeworytniczego były odbijane w różnych czasopismach, często znajdujących się w odległych krajach.

 

Ryciny tworzące moją Kolekcję niejednokrotnie przedstawiają wartość dokumentalną, są zapisem wydarzeń dawno minionych i pamiątką po ich uczestnikach. Nawet jeśli nie zawsze w fotograficzny sposób odzwierciedlają konkretne bitwy, potyczki czy epizody z Powstania, niosą ze sobą atmosferę tamtego czasu i wielki ładunek emocjonalny.

Inną istotną składową moich zbiorów, poza grafikami, są zagraniczne artykuły na temat Powstania Styczniowego oraz wszystkiego, co działo się, również w polityce europejskiej, w związku z wydarzeniami w Polsce. Opisywane w nich fakty są z całą pewnością znane współczesnym historykom. Poprzez lekturę tych artykułów możemy doświadczyć atmosfery, która wytworzyła się wśród narodów Europy, a także ciepłego i przyjaznego stosunku do nas – Polaków.

 

Wystawa składająca się z rycin z mojej Kolekcji pt. „Powstanie Styczniowe w prasie zagranicznej” od lipca 2013 do lipca 2016 roku prezentowana była w 21 różnych muzeach w całej Polsce. Jedną z ważniejszych prezentacji była jej ekspozycja w Zamku Królewskim w Warszawie (5 sierpnia – 26 października 2014). Obecnie czynione są starania, aby wystawa ta odwiedziła również niektóre ośrodki poza Polską.

 

Dziś żyjemy w wolnej Polsce. Nie musimy przelewać krwi za Niepodległość Ojczyzny. Winni jednak jesteśmy naszym przodkom wdzięczność i pamięć, bo to dzięki ich poświęceniu możemy cieszyć się suwerennością i mówić w ojczystym języku. Nawet jeśli pojawiają się głosy, że Powstanie Styczniowe było niepotrzebne, a nawet szkodliwe, bo zakończyło się klęską w wymiarze militarnym, materialnym, politycznym i moralnym, to przyniosło ono niezaprzeczalne korzyści – uwłaszczenie chłopów oraz tworzenie się nowoczesnego narodu. Było ono równocześnie mitem założycielskim odrodzonej II Rzeczypospolitej. Bez kultywowania pamięci o bohaterach Styczniowej Insurekcji, które podtrzymywało polskiego ducha, nie byłoby odzyskania Niepodległości, czyli wielkiej listopadowej Wiktorii roku 1918.

 

Ta Kolekcja jest próbą przekazania przyszłym pokoleniom pamięci

o wydarzeniach i bohaterach sprzed ponad półtora wieku. Jest szczególną formą oddania hołdu tym wszystkim, którzy ginęli i cierpieli, abyśmy my mogli żyć w wolnej Polsce.

 

Krzysztof Kur